Światowy Dzień Mózgu – święto naszego najważniejszego organu

Czas czytania: 6 min.

Światowy Dzień Mózgu obchodzony jest corocznie 22 lipca – został ustanowiony przez Światową Federację Neurologii (WFN) w 2014 roku. Celem tej inicjatywy jest zwiększanie świadomości społecznej na temat zdrowia neurologicznego oraz promowanie profilaktyki i wsparcia osób z chorobami mózgu.

Każdego roku WFN wyznacza hasło kampanii – na przykład „Nasze mózgi – nasza przyszłość” (ang. “Our brain, our future”), podkreślając, że troska o mózg to inwestycja w przyszłe życie każdego z nas. Ten dzień zachęca do refleksji, rozmów i edukacji na temat tego, jak działa mózg i co możemy zrobić, aby go chronić.

Mózg jako najważniejszy organ

Mózg to najbardziej złożony organ w ludzkim ciele – waży około 1,2–1,5 kg (u mężczyzn nieco więcej niż u kobiet), co stanowi zaledwie ~2% masy ciała, ale zużywa aż ok. 20% energii organizmu nawet w spoczynku. Składa się on z niesłychanie dużej liczby komórek: typowo jest to około 86 miliardów neuronów (oraz zbliżona liczba komórek glejowych). Każdy neuron może być połączony z tysiącami innych synapsami; szacuje się, że w sumie tworzą one bilionowe (10^12) sieci połączeń, stanowiące materiał naszej pamięci i procesów myślowych.

Mózg pełni kluczowe funkcje, kontrolując niemal wszystkie procesy życiowe i umysłowe. To on odbiera informacje ze zmysłów, planuje ruchy, steruje pracą serca i oddychania, a także jest siedzibą świadomości, emocji, pamięci i myślenia. Dzięki skomplikowanej sieci neuronów mózg potrafi uczyć się nowych rzeczy, reagować na zmienne warunki i adaptować się do wyzwań – to organ, od którego zależy nasza zdolność do zapamiętywania, rozwiązywania problemów oraz utrzymywania relacji z innymi.

Kilka podstawowych faktów o mózgu

• Masa mózgu: ok. 1,2–1,5 kg, przy czym większa masa u mężczyzn nie koreluje z inteligencją.
• Liczba neuronów: ~86 miliardów (dla porównania: dawne szacunki mówiły o 100 mld). Glia (komórki glejowe) jest niemal tyle samo co neuronów.
• Energia mózgu: zużywa on ok. 20% całkowitej energii ciała dorosłego w spoczynku. Gdyby używałby tylko 10% pojemności, reszta zasobów energetycznych poszłaby na marne! W rzeczywistości funkcje mózgu są aktywne praktycznie przez cały czas.
• Zapas tłuszczu: mózg zawiera aż 60% tłuszczu, co czyni go najbardziej tłustym organem ciała. Tłuszcze te (głównie kwasy omega-3) są ważne dla budowy błon nerwowych i sprawności umysłowej.
• Maksymalna pojemność: ekspert Kapil Sachdeva z Northwestern Medicine podkreśla, że “pojemność mózgu jest uważana za praktycznie nieograniczoną”¹ – nasz mózg potrafi przetworzyć i zapamiętać ogromne ilości informacji, o wiele więcej niż moglibyśmy w prosty sposób zmierzyć.

Anatomia mózgu

Mózg składa się z kilku kluczowych obszarów o wyspecjalizowanych rolach. Największy z nich, kresomózgowie (cerebrum), dzieli się na dwie półkule i cztery płaty korowe (czołowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny). Do tego dochodzi mniejszy móżdżek (cerebellum) i pień mózgu (łączący mózg z rdzeniem kręgowym).

Główne części i ich funkcje

• Płat czołowy (kresomózgu) – odpowiedzialny za funkcje wykonawcze i motoryczne. Znajduje się z przodu głowy. Steruje planowaniem, podejmowaniem decyzji, kreatywnością, osobowością i kontrolą impulsów. Zawiera też korę ruchową – obszar, z którego wychodzą impulsy do mięśni, sterując dowolnymi ruchami ciała – oraz ośrodek Broki (zwykle w lewej półkuli), który odpowiada za produkcję mowy.²
• Płat ciemieniowy – mapa Twojego ciała, integruje bodźce czuciowe i przestrzenne. Przetwarza dotyk, ból, temperaturę (kora somatosensoryczna) oraz koordynuje orientację w przestrzeni (mapa ciała i nawigacja przestrzenna). Dzięki niemu wiemy, gdzie w przestrzeni znajduje się nasz własny tułów i kończyny. Pełni też funkcje związane z rozumieniem mowy i percepcją wzrokowo-przestrzenną.
• Płat skroniowy – pamięć i mowa, zajmuje się słuchem, językiem i pamięcią. Zawiera korę słuchową (przetwarzanie dźwięków) oraz ośrodek Wernickego (zwykle w lewej półkuli), kluczowy dla rozumienia mowy. Głębiej leży hipokamp, dzięki któremu zapamiętujemy nowe informacje i tworzymy wspomnienia. Dolna część płata skroniowego odpowiada również za rozpoznawanie twarzy i obiektów.
• Płat potyliczny – centrum obrazu i przetwarzania wzrokowego. Zawiera pierwotną korę wzrokową (V1) odbierającą sygnały z siatkówki oka i kolejne obszary (V2–V5) analizujące kształty, kolory, ruch i odległość. To tutaj tworzymy „obraz świata” na podstawie sygnałów wzrokowych. Uszkodzenie płatów potylicznych może prowadzić do ślepoty korowej (brak świadomości wzrokowej mimo sprawnych oczu).
• Móżdżek (cerebellum) – mistrz równowagi, odpowiada za koordynację ruchów, utrzymanie równowagi i postawy. Dzięki niemu ruchy są płynne i precyzyjne; móżdżek bierze udział w nauce nowych umiejętności ruchowych (np. jazda na rowerze, grę na instrumencie) poprzez dopracowywanie sygnałów nerwowych..
• Pień mózgu – centrum automatyki, łączy mózg z rdzeniem kręgowym i kontroluje funkcje automatyczne. Steruje oddychaniem, ciśnieniem krwi, termoregulacją, cyklem czuwania i snu, trawieniem, reakcjami odruchowymi (np. kaszlem, kichaniem, wymiotami) oraz porozumiewa się z rdzeniem kręgowym. Jest jak „centrum dowodzenia” podstawowymi procesami życia.
• Półkule mózgu (lewa i prawa) – działają wspólnie, ale mają pewne specjalizacje. Ogólnie lewa półkula dominuje w mowie, czytaniu, liczeniu i myśleniu analitycznym, podczas gdy prawa bardziej odpowiada za myślenie obrazowe, kreatywność, zdolności przestrzenne, muzykę i przetwarzanie emocji. Obie półkule kontrolują też przeciwne strony ciała (np. prawa półkula steruje lewą stroną ciała). Warto jednak pamiętać, że te podziały są pewnym uproszczeniem – mózg to skomplikowana sieć wzajemnie połączonych ośrodków, które współpracują ze sobą. U kobiet zwykle występuje więcej połączeń między półkulami, co sprzyja łączeniu analizy z empatią i kreatywnością.

Ciekawostki o mózgu

• Wyjątkowa liczba połączeń: Przy 86 miliardach neuronów nasze mózgi tworzą niewyobrażalnie bogate sieci. Dotychczasowe szacunki mówią o 1 000 bilionów (10^15) możliwych połączeń synaptycznych. ³To sprawia, że nasza pamięć i zdolności poznawcze mają niemal nieograniczony potencjał.
• Neuroplastyczność: Nasze mózgi nie są „zesztywniałe” – są niezwykle plastyczne. Termin neuroplastyczność oznacza zdolność mózgu do zmiany i adaptacji pod wpływem doświadczeń. Dzięki temu mózg potrafi reorganizować sieci neuronowe w ciągu życia i – w pewnym stopniu – kompensować uszkodzenia. Wpływają na to zarówno nowe doświadczenia, nauka, jak i nawet trening rehabilitacyjny po urazach.⁴
• Mit „10% mózgu”: Często słyszy się, że podobno wykorzystujemy tylko 10% mózgu. To jednak mit – badania aktywności mózgu pokazują, że korzystamy praktycznie ze 100% tego organu, choć w danym momencie aktywne są różne obszary w zależności od wykonywanych zadań.⁵ Gdyby tak znacząca część mózgu rzeczywiście „czekała” nieużywana, byłoby to ogromne marnotrawstwo energii – nasz organizm na to nie pozwoli.
• Drugi mózg – jelita: Wiedziałeś, że w naszym przewodzie pokarmowym znajduje się ogromna sieć neuronów nazywana potocznie „drugim mózgiem”? W jelitach człowieka jest co najmniej 100 milionów komórek nerwowych (niektórzy badacze szacują nawet pięciokrotnie większą liczbę).⁶ Ta „jelitowa sieć nerwowa” komunikuje się z mózgiem głównym za pomocą nerwu błędnego i wpływa na nasz nastrój czy procesy poznawcze (stąd np. ścisły związek między florą jelitową a samopoczuciem).
• Struktura łączna z wiekiem: Z wiekiem mózg naturalnie się nieco kurczy, zwłaszcza w obszarach odpowiedzialnych za pamięć i uczenie się. Jednak ważniejsze od masy jest złożoność połączeń i jakość sygnałów między neuronami. Inwestując w stymulację umysłu (uczenie się, czytanie, nowe wyzwania) oraz zdrowy styl życia, możemy poprawiać funkcjonowanie mózgu i przeciwdziałać efektom starzenia.

Jak dbać o zdrowie mózgu?

Dbanie o mózg wymaga holistycznego podejścia: zarówno diety, jak i aktywności oraz nawyków. Oto kilka wskazówek popartych badaniami:

• Zdrowa dieta: Wybieraj pokarmy bogate w witaminy, minerały, przeciwutleniacze i zdrowe tłuszcze (zwłaszcza omega-3). Dieta śródziemnomorska (dużo warzyw, owoców, pełnoziarnistych produktów, roślin strączkowych, orzechów, oliwy z oliwek i chudych ryb) została powiązana ze zmniejszonym ryzykiem pogorszenia funkcji poznawczych i choroby Alzheimera.⁷ Produkty fermentowane (jogurt, kiszonki) również wspierają zdrową florę jelit, co może pośrednio wpływać na mózg. Uważaj na napoje energetyczne.
• Sen: Regularny, dobrej jakości sen jest niezbędny do regeneracji mózgu. Podczas snu dochodzi do konsolidacji pamięci – mózg utrwala wspomnienia i przetworzone informacje, co poprawia uwagę, rozwiązywanie problemów i kreatywność następnego dnia.⁸ Brak snu zaburza te procesy i upośledza koncentrację. Dlatego warto ustalić stałe godziny snu, zadbać o ciemne i ciche otoczenie sypialni oraz unikać elektroniki przed snem.
• Aktywność fizyczna: Ruch pobudza mózg. Wiele badań sugeruje, że osoby regularnie uprawiające umiarkowany wysiłek fizyczny (np. szybki marsz 150 minut tygodniowo) mają większe objętości istotnych rejonów mózgu związanych z pamięcią i myśleniem. Ćwiczenia obniżają poziom stresu, poprawiają nastrój i jakość snu – a to dodatkowo wspiera funkcjonowanie mózgu. Już zwykły energiczny spacer czy taniec może przynieść korzyści.
• Trening umysłu: Angażuj się w ćwiczenia poznawcze – naukę nowych umiejętności, czytanie, układanie puzzli, gry planszowe lub języków obcych. Mają one pozytywny wpływ na utrzymanie ostrości intelektualnej. Eksperci z Mayo Clinic podkreślają, że równoczesna aktywność umysłowa, fizyczna i społeczna pomaga zachować sprawny umysł na dłużej. Spotkania z przyjaciółmi, angażujące rozmowy, a także zwykłe rozwiązywanie codziennych problemów dają mózgowi bodźce potrzebne do rozwoju.
• Redukcja stresu: Przewlekły stres podnosi poziom hormonów (jak kortyzol), które mogą uszkadzać sieć synaptyczną i pogarszać pamięć. Dlatego warto uczyć się technik relaksacyjnych – medytacji, ćwiczeń oddechowych, spacerów na łonie natury czy hobby, które odprężają. Jak zauważyli badacze z Harvardu, zmniejszenie stresu i lęku ma bezpośredni wpływ na poprawę funkcji poznawczych. Inwestując czas w odpoczynek i regenerację (np. krótką przerwę podczas pracy czy relaksacyjne zajęcia), chronimy mózg przed nadmiernym obciążeniem.

Podsumowanie

Mózg to skarb i centrum dowodzenia całym organizmem – dlatego warto o niego dbać. Jak mówią specjaliści: „pamięć mózgu jest praktycznie nieograniczona”. Im więcej się o nim dowiadujemy, tym lepiej możemy wykorzystać jego możliwości. Światowy Dzień Mózgu to doskonała okazja, by przypomnieć sobie, że każdego dnia możemy inwestować w zdrowie i rozwój mózgu – poprzez naukę, aktywność fizyczną, dobrą dietę czy odpoczynek. Dbając o te wszystkie aspekty, pomagamy sobie osiągać lepszą kondycję umysłową teraz i w przyszłości.

Chcesz dowiedzieć się więcej o mózgu i zdrowiu? Zapraszamy do lektury innych naszych artykułów!

Źródła: Aktualne badania i informacje opublikowane przez World Federation of Neurology oraz instytucje naukowe. Każdy cytat został opatrzony odniesieniem do odpowiedniego źródła.

1. 11 Fun Facts About Your Brain | Northwestern Medicine, dostęp online 21.07.2025 ↩︎
2. Brain Anatomy | Mayfield Brain & Spine Cincinnati, Ohio, dostęp online 21.07.2025 ↩︎
3. 11 Fun Facts About Your Brain | Northwestern Medicine, dostęp online 21.07.2025 ↩︎
4. Neuroplasticity: How Experience Changes the Brain, dostęp online 21.07.2025 ↩︎
5. Ciekawostki o mózgu. Neurony babci, prawdziwa liczba szarych komórek i mit wykorzystywania tylko 10% mózgu | National Geographic, dostęp online 21.07.2025 ↩︎
6. Ciekawostki o mózgu. Neurony babci, prawdziwa liczba szarych komórek i mit wykorzystywania tylko 10% mózgu | National Geographic, dostęp online 21.07.2025 ↩︎
7. Healthy diet for cognitive fitness – Harvard Health, dostęp online 21.07.2025 ↩︎
8. Aging and sleep: Making changes for brain health – Harvard Health, dostęp online 21.07.2025 ↩︎